Ieder mens wil vrij zijn, zoals wij meestal horen. Hij wil vrij zijn om te doen en te laten wat hij wil, en om te denken, schrijven en spreken wat hij wil. Maar wat betekent ‘vrijheid’ eigenlijk? Kunnen we wel vrij zijn? Wil iedereen wel echt vrij zijn? Willen sommigen niet liever gebonden zijn?

Geen belemmeringen

Wat betekent ‘vrijheid’? We kunnen ‘vrijheid’ absoluut opvatten. Er zijn in die zin geen belemmeringen, iemand kan doen en laten wat hij wil. Maar kan de mens zonder enig houvast? Is deze absolute vrijheid niet een soort egoïsme? Sluit dit solisme niet iedere vorm van communicatie en samenwerking uit?

Vrijheid binnen de regels of een groep

Je kunt ‘vrijheid’ ook opvatten als iets dat bestaat binnen regels. Vergelijk de vrijheid die men heeft in het verkeer: Als er regels zijn kan ieder geordend en veilig rondrijden en voelt men zich vrij, dat wil zeggen, senang, plezierig. We kunnen dan onze doelen die wij kiezen, bereiken.Sommige mensen willen daartegenover helemaal niet vrij zijn. Zij willen bij een groep horen. Dat kan alleen als zij zich aanpassen aan de regels van een groep. Die groep kan een vereniging zijn, of een samenleving. In die groep voelt men zich dan thuis. Het voelt als een extase.

Willoze speelbal

Maar kan een mens ‘überhaupt wel vrij zijn? Ieder mens wordt door vele factoren in zijn vrijheid beperkt. Sociale factoren, culturele maar ook physiologische. Het bekende boek van de neurowetenschapper Dick Swaap, Wij zijn ons brein (2010) geeft daarvan vele voorbeelden. Swaap concludeert dat de mens grotendeels niet vrij is. Misschien is een mens niet meer dan een willoze speelbal van externe omstandigheden.

Vrij zijn met God erbij?

Hoe zit het nu met een vrijzinnig christen? Deze wil vrij zijn, maar heeft ook met God te maken. Hoe men God ook opvat, hij is de baas. Hij weet en bepaalt alles. Is dan nog vrijheid mogelijk voor een vrijzinnig christen? Heeft de term ‘vrijzinnig christen’ geen tegenspraak in zichzelf?Toen het christendom zich in de eerste eeuwen ontwikkeld hadden de christenen te maken met de antieke heidense opvattingen, waarin noodloot een dominante rol speelde. Vrijheid leek een illusie. Konden de christenen zich daarvan losmaken? Zij wilden de mens een verantwoordelijk individu tegenover God maken.De oosterse christenen zagen vrijheid vooral in het opstijgen naar God, waarbij men zich moest losmaken van het aardse. De westerse christenen zagen de vrijheid in het vinden van een plaats in de door God gegeven orde. De individuele mens moet verstandig kiezen wat zijn plekje is in de schepping. De orde onder mensen zou vanzelf tot stand komen, optimistisch als men was.

Regelgeleide vrijheid

In een mooi artikel in de Groene Amsterdammer van eind juli contrasteert de Amsterdamse hoogleraar Annelien de Dijn het absolute vrijheidsstreven van de anti-corona demonstranten met de regelgeleide vrijheid die wij in onze democratische samenleving nastreven. De eersten zijn volgens haar egoïsten en asociaal. Het gaat om de regelgeleide vrijheid. Dit is een moderne variant van het oude christelijk-westerse vrijheidsdenken: vrijheid in orde. Maar in onze tijd is men minder optimistisch over de aard van de mens: er moeten regels en wetten worden ingesteld, zo mogelijk democratisch. De geordende vrijheid is dus negatief bepaald. Een vrijzinnige kan vrij zijn, maar wat zijn vrijheid betekent en hoe zijn vrijheid in elkaar zit, is lastig uit te leggen zonder in tegenspraak te komen.

Bert Bos

Prof.dr. Bert Bos is emeritushoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart. Vrijplaatsen zijn korte columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.