Lieve mensen,
Salomo heeft als vervulling van zijn grootste wens God gevraagd om een opmerkzame geest, om zijn volk te kunnen leiden. Dit naar het voorbeeld van de richters van Israël, als Debora, Simson, Gideon, die het volk in de juiste richting hebben gestuurd, zoals te lezen in het bijbelboek Richteren. Het recht spreken behoorde namelijk tot de een van de taken van de koning. Salomo sprak recht in het openbaar: iedereen kon bij hem komen om een probleem voor te leggen. Een typische bijbelse verwijzing naar de ideale koning, want die zal de armen en ellendigen recht verschaffen. Zo sprak hij ook recht in het geval van de twee vrouwen die ruzieden over wie de echte moeder is van het nog levende kind.
Dergelijke verhalen, over een Salomonsoordeel, komen ook in andere culturen voor. Een voorbeeld komt uit Birma. De zogenaamde jataka-verhalen gaan over de wedergeboortes van de Bodhisatva, ofwel de levens van de prins, die daarna als Siddharta Gautama geboren zou worden en uiteindelijk Boeddha wordt. Deze verhalen spelen zich af rondom Benares, in India. Prins Mohasadha stond bekend als de slimme wijsgeer een soort Salomo dus. Over hem gaat het volgende verhaal.
Op een dag nam een jonge vrouw haar pasgeboren zoontje mee naar de vijver om het te wassen. Toen ze dat gedaan had, legde ze hem op haar kleed en ging zij zelf de vijver in. Een andere vrouw kwam voorbij, speelde even met haar zoontje en liep er mee weg. ‘Waar ga je heen met mijn zoon?’ riep de moeder en ze nam haar kind terug. ‘Het is mijn zoon’, riep de andere vrouw. Terwijl ze aan het twisten waren, kwamen ze bij het huis van Mohasadha. ‘Wat is er gaande?’ vroeg hij en hij luisterde naar hun verhalen. Toen trok Mohasadha een witte streep op de grond. Hij legde het kind op de streep. Toen vroeg hij de ene vrouw om het kind bij de handen te houden en de echte moeder om het bij de voeten te nemen. Dan zei hij: ‘Tracht het kind naar uw kant te trekken. Wie daarin slaagt, is de moeder van het kind.’ Toen ze begonnen te trekken, begon het kind te huilen. Daarop liet de moeder haar kind los en begon te wenen. De geleerde vroeg aan de mensen rondom hem: ‘Is het het hart van een moeder of dat van een vreemde, dat medelijden heeft met het kind?’ ‘Het hart van een moeder, geleerde’. ‘Is zij die het kind vasthield de moeder, of zij die het losliet?’ ‘Zij die het kind losliet, geleerde.’ Toen zei Mohahsada dat de moeder haar kind mocht nemen. Zij dankte hem en ging heen met haar zoontje in haar armen.
Beide verhalen lijken sterk op elkaar. Het is niet zo zinvol om je af te vragen welke versie het oudste is. Er schijnen zelfs 22 versies van dit volksverhaal te zijn. In antieke tijden was het belang van zo’n verhaal dat duidelijk werd hoe iemand was, hoe een gebeurtenis ervaren kon worden. In dit geval wil het verhaal in de Bijbel duidelijk maken dat koning Salomo echt een wijze koning was en worden toehoorders tegelijk opgeroepen om zelf ook wijs te zijn. Zodra het leven van het kind op het spel staat, wordt duidelijk wie de ware moeder is. Na de wijze eindbeslissing van de koning breekt het verhaal af. Of en hoe de schuldige gestraft is, doet nu niet meer ter zake; op het oordeel van de koning komt het aan.
In beide verhalen, wordt een universele norm, die van de ‘liefde van een moeder’ gebruikt om het oordeel in deze lastige kwestie te vellen. Door het gedrag van beide vrouwen te observeren en te vergelijken met de algemeen aanvaarde kenmerken van het moederschap, zoals het onvoorwaardelijk kiezen voor het leven van je kind, is het mogelijk om te beslissen wie de echte moeder is.
Het boek Spreuken zou je kunnen zien als een bron voor zulke universele normen en waarden, die de wijsheidsliteratuur beschrijft. Het bijbelboek is een onderdeel van de antieke wijsheidsliteratuur en wordt toegeschreven aan koning Salomo. In het boek worden veel gezegdes over wijsheid in de mond gelegd van Vrouwe Wijsheid, als personificatie van wijsheid. Zij roept mensen op om haar wegen te bewandelen en haar pad te volgen. Spreuken 31 is niet zozeer een loflied op een echte vrouw van vlees en bloed. Je kan het lezen als een metafoor voor wat het betekent om wijsheid te volgen Het volgen van vrouwe Wijsheid vergt moed, kracht, ijver, vriendelijkheid, mededogen en leiderschap. Het lijkt wel de beschrijving van een supermens, waarmee het meteen onbereikbaar lijkt. Misschien moeten we het meer zien als een stip op de horizon, iets om naar te streven, niet om te overtreffen.
Wij mensen hebben immers voorbeelden en verhalen nodig, over goed is en wat niet, om zelf tot een oordeel te kunnen komen. Een te gekleurd beeld of ideaal kan het lastig maken om de grijstinten in een situatie te zien. In het geval van die twee moeders en het ene levende kind, was het goed dat er een oplossing geforceerd werd. Er was toen nog geen DNA-test mogelijk om te bepalen wie de ouder is. Zo radicaal gaat het meestal niet in ons dagelijks leven en toch zullen ook wij regelmatig ergens een oordeel over moeten vellen. Waar baseer je je dan op? Op kennis, intuïtie, wijsheid? Je zou het principe uit beide verhalen ook breder kunnen trekken dan alleen goed moederschap, je zou ook kunnen zeggen dat barmhartigheid ten grondslag lag aan het oordeel. De echte moeder laat zich kennen, omdat ze reageert vanuit barmhartigheid, om dat mooie, bijbelse woord te gebruiken. Dat maakt haar een voorbeeld dat inspireert. Want het vermogen om je door barmhartigheid te laten raken, maakt ons menselijk en verbindt ons met andere mensen. Met barmhartigheid als basis wordt het een universeel verhaal en gaat het voorbij aan de verschillen in gender en de bijbehorende eigenschappen. Mensen die zelf geen moeder zijn kunnen zich evengoed in dit verhaal inleven.
Als jong kind heeft dit verhaal van de twee moeders een enorme indruk op mij gemaakt, toen ik het hoorde op zondagschool. Zo aangrijpend dat iemand liever een halve dode baby heeft dan de echte moeder het levende kind te gunnen. Wat een vreselijk mens moest dat wel zijn. Zo snel kan je al een oordeel vellen en het verhaal naast je neer te leggen, zo ben ik niet, dat zou ik nooit doen. Naarmate ik ouder werd begreep ik steeds meer hoe dit verhaal mij aan het denken zette over hoe ik zelf tot een oordeel kom. Wij oordelen allemaal, soms snel en onbewust, soms nemen we na lang delibereren een besluit. Welke normen of waarden spelen daarbij een rol? Geen gekke vraag in dit huidige politieke klimaat, waarbij de sociale media je proberen te beïnvloeden en je een bepaalde richting op trekken. Wat is nodig voor een wijs Salomonsoordeel, in een lastige situatie? Wat vinden wij kenmerkend voor een goede man of vrouw, of een wijze leraar of een rebellerende demonstrant? Hoe wegen wij ons gedrag af tegen over onze normen? Allemaal vragen die bij mij opkwamen naar aanleiding van beide versies over een wijs oordeel. Grote woorden als opofferen, of juist je schikken in je lot, komen allemaal voorbij als je commentaren leest bij deze teksten. In evangelische kringen is het loflied op de sterke vrouw een tekst die vaak letterlijk wordt uitgesproken door de echtgenoot. Als model waaraan hun vrouw moet voldoen. Dan wordt het een moreel keurslijf en geen uitnodiging om je eigen waarden te toetsen aan de universele wijsheid waar zowel Salomo als prins Mohasadha uit konden putten.
Hun verhalen kunnen ertoe bijdragen dat iedereen, die het hoort, zich bewust wordt van zijn of haar eigen oordelen en waar die op gebaseerd zijn. Deze verhalen leren ons de normatieve kaders te herkennen waarbinnen wij ons bewegen, en nodigen ons uit om die opnieuw uit te leggen en tegen het licht te houden. Laten we ons verzetten tegen het schijnbare perfectionisme dat van ons geëist lijkt te worden, waardoor wij als mens chronisch tekortschieten. Het is belangrijk op zoek te gaan naar de mens overstijgende wijsheid en deze na te leven. Het kan wat makkelijker worden wanneer wij barmhartigheid als stip op onze horizon zetten en daarnaartoe proberen te leven, met vallen en opstaan. Met elkaar.
Amen