Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) is één van de bekendste theologen uit de geschiedenis. Dat hij zo bekend is komt vanwege zijn schitterend geschreven en inspirerende geschriften, maar ook door zijn tragische dood door ophanging op 12 april 1945, kort voor het einde van de oorlog. De nazi’s hingen Bonhoeffer op in de gevangenis in concentratiekamp Flossenburg vanwege zijn betrokkenheid bij een samenzwering tegen Hitler.
Veel geschriften
Hoewel Bonhoeffer niet oud geworden is, en dus zijn theologie niet goed heeft kunnen uitwerken, heeft hij veel geschriften nagelaten. De bekendste werken zijn Widerstand und Ergebung en Ethik, beide postuum uitgegeven. Daarnaast zijn door zijn vriend Eberhard Bethge veel preken en brieven gepubliceerd. Bonhoeffer heeft ook gedichten geschreven.
Door goede machten trouw en stil geborgen
In het Liedboek voor de kerken is er één opgenomen, namelijk lied 511 (het gaat om het laatste liedboek; in eerdere edities is het gedicht lied 398). Volgens sommigen is dit het mooiste lied uit het liedboek. Het is vertaald door Jan Willem Schulte Nordholt, hoogleraar Amerikanistiek en dichter (volgens hemzelf een minor poet, wat te bescheiden is volgens zijn goede vriend Jan van Biezen). Ik geef hier de eerste strofe in de vertaling, of bekijk een uitvoering van dit lied in het Duits hieronder.
Door goede machten trouw en stil omgeven,
behoed, getroost, zo wonderlijk en klaar,
zo wil ik graag met u, mijn liefsten, leven,
en met u ingaan in het nieuwe jaar.
Wachten tot God roept
Bonhoeffer was ook theoloog in de theoretische zin. Het beste komt zijn theologie tot uiting in de Ethik. Zijn theologie is radikaal. Hij stelt vast dat wij tegenwoordig in een zondige wereld leven. Het verschil met wat God bedoelde met de schepping is levensgroot. De moderne mens heeft volgens Bonhoeffer geen behoefte meer aan ethiek en theorieën over God. Ook de Bijbel moet men niet zo maar lezen zoals andere boeken en de inhoud daarvan bepalen. Het gaat er niet om een religie met opvattingen en rituelen op te bouwen. Bonhoeffers christendom is, zoals hij zelf zegt, religieloos. De mens moet simpelweg wachten tot God roept.
Goede daden
Wat wel nodig is, zijn goede daden. Het gaat om daden, niet om bedoelingen, hoe goed die ook moeten zijn. In elke situatie moeten wij concreet een keuze maken en daarbij Christus volgen, aldus Bonhoeffer. Het is niet voldoende een houding aan te nemen, bij voorbeeld een strijdvaardige of een pacifistische of welke dan ook. Het gaat om verantwoorde daden. In Jezus waren houding en daad één. Christus verrichtte op die wijze daden. Hij heeft nooit zijn leerlingen opgedragen zijn woorden op te schrijven, laat staan ze tot een theologisch systeem te verheffen. Daaraan heeft niemand meer behoefte, stelt Bonhoeffer. Ontleding van de Bijbel levert slechts de buitenkant. Het gaat, zegt Bonhoeffer, om het woord, de binnenkant van de Bijbel, het woord dat uit God komt..
Navolging maar op grond waarvan?
Dat is allemaal intrigerend, maar naar mijn mening hangt er een prijskaartje aan Bonhoeffes theologie. De concentratie is geheel gericht op verantwoord handelen, in elke concrete situatie, in navolging van Christus. Maar welk criterium is er volgens welk iemand Christus navolgt? Wat is de inhoud van dat ‘woord’? Verder, de eenheid die hij ziet in houding en daad, zoals bij Christus, is logisch lastig: een houding is iets geestelijks, een daad is iets in de actuele materiele wereld. Dit maakt zijn positie tot een seculier christen.
Geen religieloos Christendom
Bonhoeffer als theoloog heeft naar mijn indruk niet veel navolgers meer: Traditionele christenen willen God en de met het christendom verbonden inhouden niet wegdefiniëren en niet verliezen. Men wil geen religieloos christendom.
Bert Bos
Leestips
Een fraaie bloemlezing is: Bonhoeffer Brevier, samengesteld door Otto Dudzus, vertaling D. Boer. Amsterdam: Ten Have 1968.
In 1956 schreef J. Robinson Honest to God, London: SCM Press 1963, dat in vele talen vertaald is. Dit boek is geïnspireerd op Bonhoeffers theologie.
Prof.dr. Bert Bos is emeritushoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart. Vrijplaatsen zijn korte columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.
