Skip to content
Vrijplaats – Van zuiveren en scheurders, wie was Klaas Schilder?

Samen met Alexander Schimmelpenninck verzorgde Bert Bos dit voorjaar in ons kerkgebouw een cursus over preken van drie belangrijke theologen: Meester Eckhart, Rudolf Bultmann en Dietrich Bonhoeffer. Tijdens de tweede bijeenkomst ging het gesprek over het ontstaan van de verschillende gereformeerde kerken in de negentiende en twintigste eeuw.

In deze vrijplaats daarom een uitstapje naar een kerkelijke ontwikkelingen die wat verder van ons vrijzinnige bed liggen maar niet minder relevant zijn voor de betekenis van het protestantisme in Nederland. Bert Bos geeft  een inkijkje in een voor ons wat onbekende stroming en waarover tijdens de cursus over de drie preken de vraag klonk ‘Hoe zat dat ook al weer?’

Kort geleden vond er in Katwijk, Rijnsburg en Valkenburg een kerkscheuring plaats. Een aantal leden van de Gereformeerde kerk vrijgemaakt (GKV) scheidde zich af van de kerk en zocht elders onderdak. Zij waren het er niet mee eens dat de GKV vrouwen toeliet tot de ambten, zelfs tot het ambt van predikant, en dat praktiserende homoseksuelen tot het avondmaal werden toegelaten. Dat vonden zij niet zuiver in de leer van de Bijbel, en niet in de traditie van Calvijn.

 Afscheiding

Het pikante is dat de GKV zèlf een afsplitsing is in 1944 onder leiding van Prof. Dr. Klaas Schilder, van de gereformeerde kerk, dat wil zeggen van de gereformeerde kerk in het spoor van Abraham Kuyper (1837-1920). Kuyper behoorde ook weer tot een afscheiding, namelijk de Doleantie van 1886, die zich tegen de opkomende vrijzinnigheid keerde. De Doleantie (of synodaal gereformeerden) was weer een afsplitsing van de gereformeerde kerk van de Afscheiding van 1834, die onder leiding stond van Ds. H. de Cock (1801-1942).

Zuiverheid in leer

De Cock verzette zich tegen het rationalisme dat in de kerk opkwam. De zuiverheid in de leer leidde tot afscheiding. Het is vaak voorgekomen in het protestantisme, geheel anders dan in de rooms-katholieke kerk, die de gelederen meestal gesloten weet te houden, ook al was daar de Congregatie van de geloofsleer, ook wel Inquisitie genoemd, behulpzaam bij.

De vrijgemaakten

Ik noemde al de GKV onder leiding van Klaas Schilder. Deze afsplitsing van de synodaal gereformeerde kerk vond plaats in de oorlog, dus op een zeer onwenselijk moment. Maar de zuivere leer en de interpretatie van de gereformeerde synode ging voor. De synode achtte de leer van de ‘veronderstelde wedergeboorte’ bindend. Deze leer houdt in dat kinderen van gelovige ouders door God aanvaard zijn, dus vóór de doop, tenzij later in hun leven het tegendeel blijkt.

Alleen de doop

Schilder legde dit uit dat God dan gebonden was aan een nieuw geboren kind en dat de mens dan van wedergeboorte kon uitgaan. Dat aanvaarde Schilder niet. Alleen de doop maakte een kind tot een kind Gods. Dat was een objectief gegeven waar geen mens tussen kon komen.Schilder was een intellectueel zeer begaafd man. Hij had brede culturele interesse, trachtte op zijn wijze geloof en cultuur te verbinden. De gedachte echter dat op een of andere manier de wedergeboorte uit de mens kwam, dus los van Gods handeling in de doop, was voor hem onaanvaardbaar. Ook elke vorm van bevindelijkheid, een soort protestantse mystiek. die geloof vanuit een subjectief gevoel betekent, verafschuwde hij.

Artikel 31

De synodaal gereformeerde kerk wilde de leer van de veronderstelde wedergeboorte bindend opleggen. Dat ging Schilder te ver. Hij scheidde zich af, conform artikel 31 van de Dordtse kerkorde. De GKV -leden heten ook: ‘de artikel 31-ers’.

De afscheiding van 1944

De discussie tussen Schilder en de synodalen verliep niet erg soepel. Schilder was een zeer ongemakkelijk mens, die polemiek niet schuwde. Bovendien werkte Schilder in onderduik (en wel op Witte Singel 72, bij mijn oude huisarts P. Jasperse, die tot zijn overlijden in 1990 in veel artikelen een groot verdediger van Schilder is geweest). Daar komt nog bij dat theologen meningsverschillen snel persoonlijk opvatten — immers, hun leven is verbonden aan hun theologische opvatting. Dat maakt een objectieve discussie niet makkelijker.

Modernisering

Vrijgemaakten hebben zich de laatste jaren gemoderniseerd; ik zei het al. De GKV telt nu 120.000 leden Kort geleden hoorde ik een vrijgemaakte preek: het intellectuele karakter van deze afsplitsing valt op, bij alle zin voor traditie en voor de leer van Calvijn die bij gereformeerden past..

Leestips

K. Schilder (1890-1952). Een keuze uit zijn werk. Ingeleid door drs. G. Harinck. Kampen: Kok, 1989.

Stol, Langs ’s He(e)ren wegen. Notities van een voorbijganger. Kampen: Kok, 1997 (de auteur van dit vermakelijke boekje is em. hoogleraar Akkadisch en Ugaritisch, Leiden, hij is synodaal gereformeerd)

 

Vrijplaatsen zijn columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.  Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.

Back To Top
Zoeken