Lieve mensen,

Waar denkt u aan als ik mijn overdenking zou beginnen met ‘Er was eens … lang geleden, een man die woonde in een land hier ver vandaan en hij had een prachtige jonge vrouw… ’? Denk u dan dat ik een sprookje ga vertellen? Dus dan kent u ook het einde al: en ze leefden nog lang en gelukkig. Amen

Vanmorgen wil ik met u nadenken over het verhaal van Susanna. Dat begint met: ‘Lang geleden woonde er in Babel een man die Jojakim heette. Zijn vrouw was Susanna, zij was buitengewoon mooi en vroom …’. Dit zogenaamde apocriefe, later toegevoegde, verhaal staat in de katholieke bijbelvertaling en de Statenvertaling als hoofdstuk dertien van het boek Daniël. De verhalen over de profeet Daniël spelen zich af aan het hof van Babylonië, en beschrijven de competitie en intriges tussen de Joodse balling Daniël en de lokale adviseurs van de koning, magiërs en andere hovelingen. Daniëls vaste geloof en zijn trouw aan Gods wetten maken hem tot een grote figuur in zijn Joodse gemeenschap.

In het hoofdstuk van vandaag wordt beeldend beschreven hoe die twee oudsten elkaar tegenkomen terwijl ze door de tuin sluipen om Susanna te bespieden. Twee graag geziene figuren aan het hof die opeens in vieze mannetjes veranderen omdat ze bevangen zijn door het verlangen naar seks met Susanna. Tot nu toe is het een verhaal van alle tijden. De tentoonstelling in Gouda heet niet voor niets: Susanna – Van middeleeuwen tot MeToo. Ook het thema van een vrouw die vals beschuldigd wordt en uiteindelijk kuis blijkt te zijn, komt veel voor in volksverhalen. Shakespeare gebruikte het thema in Othello en een moderne variant is de film Sweeny Todd. Wat zou het perspectief van Susanna zijn op deze onverkwikkelijke geschiedenis? Ik wil die vraag beantwoorden via een omweg.

Kent u het schilderij dat Rembrandt schilderde van Susanna? Een paar jaar geleden heb ik het gezien op een tentoonstelling in het Rijksmuseum. Ik werd getroffen door de manier waarop Rembrandt Susanna heeft afgebeeld. Algemeen wordt aangenomen dat hij Hendrickje, zijn “huisvrouw” met wie hij als weduwnaar samenwoonde, als model heeft gebruikt. De uitdrukking op Susanna’s gezicht is intrigerend. Vooral wanneer je weet dat in het jaar waarin dit doek geschilderd werd, Hendrickje door de kerkenraad uit de kerk was gezet wegens ‘hoererij’, het ongetrouwd samenleven met een man. Een man van wie zij korte tijd later nota bene beviel van een dochter, Cornelia. Rembrandt heeft met dit schilderij een statement willen maken tegen de kerkelijke hoge heren. Hij ontleent inspiratie aan het verhaal van Susanna. Je ziet op het schilderij dat de vrouw een kostbare, goud-bestikte mantel afgedaan heeft, en op de oever gelegd. Zij is dus meer dan een dame in nachthemd of zoiets, zoals de argeloze toeschouwer zou kunnen denken. Hendrickje gaat baden in het koele water, en schudt die hele kerkenraad van zich af en wordt door de natuur liefdevol omarmd.

We zien Susanna op een moment dat zij zich onbespied waant, zij kijkt ons niet aan, ze heeft haar hemd opgetrokken zodat het niet nat wordt. Voor een schilderij uit die tijd heeft Rembrandt een gewaagd plaatje geschilderd. Er is veel been te zien en hij geeft haar een sensuele uitstraling. Of we deze afbeelding ook een erotische, lustopwekkende schildering vinden is een beslissing van de kijker. Rembrandt maakt ons tot voyeur, wij zien een vrouw op een heel kwetsbaar en naakt moment en dat roept een oordeel bij ons op. We raken betrokken bij Susanna en zij dwingt ons om een rol te spelen in het verhaal.

In de Bijbel komen meer van dit soort verhalen voor. Over Bathseba, die een bad neemt en door koning David verleid wordt. Jozef die door Potifar verleid en verraden wordt aan het Egyptische hof. De overspelige vrouw uit het evangelie van Johannes gaat over de farizeeërs die een overspelige vrouw bij Jezus brengen in de hoop dat hij haar veroordeelt. Mensen matigen zich niet alleen een oordeel aan, ze willen haar meteen straffen en het recht in eigen hand nemen. De wet van Mozes geeft toch aan wat er moet gebeuren met een overspelige vrouw? Omdat zij het evenwicht in de gemeenschap in gevaar brengt, staat daar de doodstraf op. Jezus zwijgt bij al deze beschuldigingen en tekent in het zand. Wanneer hij uiteindelijk spreekt druipen de mensen snel af: ‘wie zonder zonde is, werpt de eerste steen’. Het is niet aan ons mensen om te snel een oordeel te vellen. Alsof wij het recht in eigen hand kunnen nemen. Elke gebeurtenis kent verschillende kanten, we moeten ons eerst bewust zijn met welke ogen wij ernaar kijken voordat we een oordeel mogen vellen. Uit de Bergrede lazen we vanmorgen dat het oude gebruik van oog om oog en tand om tand afgedaan heeft. Verzet je niet wanneer iemand je kwaad doet, wanneer iemand je op de rechterwang slaat keer je linkerwang toe. Hoe lastig is het om wanneer je vals beschuldigd wordt er het zwijgen toe te doen. Om wanneer iemand jou kwaad doet of iets onmogelijks van je vraagt, geen kwaad terug te doen.

Er is de laatste jaren veel discussie opgekomen rondom ‘me too’ kwesties. Vrouwen, ook mannen, die jaren gezwegen hebben, vertellen eindelijk over wat hun is aangedaan. Verhalen die eerder afgedaan werden als een valse beschuldiging of wraak. Nu blijkt hoeveel van die verhalen wel waar waren en de buitenwereld te snel klaar stond met een oordeel, zo van diegene zal het wel zelf uitgelokt hebben. Iets dergelijks zal bij de beschuldiging van Susanna vast ook een rol gespeeld hebben. De rechters, als officiële vertegenwoordigers van Israëls heilige tradities, zouden rechtvaardig moeten zijn en laten het afweten? Die twee oudsten waren noch heilig noch wijs. Ze werden verleid door hun eigen hartstocht en negeerden daarmee Gods geboden en komen er bijna mee weg. Wat het nog erger maakte, is dat zij een onschuldige veroordeelden. Tijdens het proces, ten overstaan van haar volksgenoten, riep Susanna God aan omdat zij alleen nog van de hemel hulp en bescherming kon verwachten. God verhoorde haar gebed en Hij gaf Daniël inspiratie door de Geest waardoor hij tussenbeide komt en Susanna vrijspraak bezorgt voor de valse beschuldigingen en de doodstraf.

Het verhaal van Susanna gaat over mensen die met onrecht te maken krijgen en over mensen die zelf onrecht doen. Mensen die kwetsbaar zijn, mensen die zich onder druk niet staande durven of kunnen houden. Anderen hebben daar heel snel een mening over en een oordeel staat klaar. Soms is dat terecht en soms ook niet. Wij kunnen erop rekenen dat de rechtspraak in ons land betrouwbaar is en dat wij de regels hebben en handhaven om de samenleving leefbaar te houden. Verder dan dat gaat het niet, wij kennen hier gelukkig geen doodstraf meer. Wij zullen niemand stenigen die overspel gepleegd heeft.

Susanna besefte dat ze tussen twee kwaden moest kiezen en toch liet ze zich niet willoos meeslepen. Ze doet een uiterst beroep op God, op een eerlijke behandeling. In de hoop dat iemand voor haar opkomt.

Ergens tussen al die mensen die Susanna aan stonden te gapen was Daniël. Een jonge man die net zo goed als de anderen mannen naar die mooie vrouw staart en die zijn mening ook wel gevormd zal hebben. Hij gaat pas iets gaat doen wanneer God hem een por geeft. De Geest wordt in hem wakker en laat hem tussenbeide komen door de rechters op de proef te stellen. Hij laat de ouderlingen zich verspreken waardoor de waarheid aan het licht komt. Nu zij ieder een ander verhaal blijken te vertellen, wordt duidelijk hoe zij al vaker onschuldigen hebben beschuldigd om aan hun trekken te komen. Uiteindelijk wordt over hen de straf voltrokken die zij voor Susanna bedoeld hadden.

Hoewel Susanna in de loop van de geschiedenis vooral afgebeeld wordt als een half naakte vrouw, die stiekem lijkt te genieten van de aandacht van de ouderlingen, is het vooral het onrecht dat hier aangekaart moet worden. Wie komt voor haar op? Niemand, zelfs haar echtgenoot niet, alleen Daniël wanneer hij daartoe aangespoord wordt door de geest van God. Dit is waar het in dit verhaal om gaat, kom jij op voor een ander wanneer zijn of haar leven op het spel staat? Letterlijk of figuurlijk. Daniël doet ons voor hoe je ertussen kan gaan staan wanneer iemand ten onrechte beschuldigd wordt. De diepere betekenis daarvan is dat de mens het eindoordeel aan God moet overlaten. Alleen God kan oordelen over de integriteit van elk mens. Wij kennen immers niet alle kanten van het verhaal, omdat wij niet in elkaars hoofd en hart kunnen kijken.

Het verhaal over de veroordeling Susanna door zogenaamd gerespecteerde vrome rechters is niet alleen 2500 jaar oud. Het is er nog steeds. Anno 2024 zijn er mensen die in situaties terecht komen als die van Susanna in de tuin van Jojakim. Die als een rat in de val zitten en moeten kiezen tussen twee kwaden. Of toegeven of je vals laten beschuldigen, in beide gevallen zal je daarvoor gestraft worden. Susanna verzette zich en begon luid te schreeuwen en tegelijkertijd vertrouwde ze op haar Godsgeloof. Ook tijdens de vernederende rechtszaak blijft ze geloven dat er hulp komt. Wanneer ze ter dood veroordeeld wordt, schreeuwt ze nog een keer hartverscheurend en haar gebed wordt verhoord.

Lang geleden leefde er een vrouw in Babel die lastiggevallen werd door twee oudsten terwijl zij zich onbespied waande in haar eigen tuin, in haar paradijs. Een paar honderd jaar geleden leefde er een vrouw samen met een weduwnaar en kreeg een kind van hem. Hij schilderde haar op een manier die alle kritiek van de kerkenraadsleden de mond snoerde. Vandaag de dag is er een exposite waarin Susanna ons een spiegel voorhoudt. Wij kijken en denken en vinden er iets van … is daarbij ruimte voor een ander perspectief?

Hoe gaan wij met elkaar om, hier in Wassenaar? Komen wij vanmorgen bij elkaar omdat wij ook een por gekregen hebben van God? Is in ons de Heilige Geest wakker gemaakt? Worden wij geïnspireerd om ons oordeel even op te schorten en te luisteren naar de andere kant van een verhaal? Ieder van ons is wel een keer, of vaker gekwetst, of oneerlijk bejegend of heeft voor een moeilijke keuze gestaan. Waren dat momenten waarop je je onverwacht gesteund voelde? Of stond je er alleen voor? Schoot God je te hulp, in welke vorm dan ook?

De Geest geeft ons zo nu een dan een por in de rug, en spoort ons aan. De Geest moedigt ons aan om goed om ons heen te kijken en verantwoordelijkheid te nemen voor wat we zien en wat we daar mee doen. Om als eigentijdse Daniëls en Daniëlles het gesprek aan te gaan met onze omgeving. Om niet als een voyeur de boel van een afstandje te bekijken en buiten schot te blijven, om juist beslissend aanwezig te durven zijn. Wij kunnen immers steeds opnieuw beginnen, en opnieuw leren samen te leven. Proberen om ons oordeel op te schorten, zodat we de ander leren zien in het licht van God, een feilbaar mens, net zoals wijzelf, die het goede bedoelde en soms het verkeerde deed.

Mogen wij ons dan uitspreken, soms schreeuwen tot we gehoord worden en mogen wij tegelijkertijd in durven zien dat wij van fouten kunnen leren. Ook wanneer het onmogelijk lijkt om te kiezen uit twee kwaden. Soms komt onze hulp van boven want wij staan er niet alleen voor in het leven.

Moge wij nog lang en gelukkig leven en in vrede met elkaar.

Amen