Wat hebben de boeken ‘De Keuze’ van Edith Eva Eger en ‘Godenstrijd’ van Evert Jan Ouweneel met elkaar te maken. Dit werkte Tom Mikkers uit in de kerkdienst op 8 november. Hij preekte over Genesis 3  en  1 Koningen 3:16-28. De muziek werd verzorgd door Elly Rote. Zij speelde op de vleugel ‘Only time’ van Enya en ‘River flows in you’ van Yiruma.

Luister hier de hele dienst terug

Dankjewel Karin

In deze dienst bedanken we voorzitter Karin Vogelaar ook voor al haar inzet met een speciaal filmpje.

Lees hier de preek terug

“Voor mij is God een beetje zoals Tinkelbel, het elfje uit ‘Peter Pan’: fladderend, fonkelend en happy. Een vrije geest. God was bij mij, in Auschwitz, toen ik voor dokter Mengele moest dansen en hij me als beloning een stuk brood toewierp” Dat zei Edith Eger in Trouw toen ze werd geïnterviewd in de reeks over de tien geboden. En ze vervolgde: “God heeft mijn ouders niet vermoord. Mensen hebben dat gedaan. En God zorgde er voor dat mijn woede omsloeg in medelijden. Niemand werd geboren om te haten. Ik koos voor liefde, in plaats van haat. Het is de liefde die me heeft gered. Het is de liefde die me in leven houdt.” Het zijn maar een paar zinnen van Edith Eger. Misschien denkt u: “Ze strijkt de plooien en problemen van hemel en aarde wel heel gemakkelijk glad.”  Toch zijn dit godsbeeld en dit mensbeeld van haar heel fundamenteel en minder gladjes dan je misschien op het eerste gezicht zou denken.

Veerkracht

Edith Eger gaat het om ontwikkelen van veerkracht. Die veerkracht – zo heeft ze dat zelf ook ondervonden – ontdek je als je jezelf allereerst serieus neemt als zelfstandig handelend persoon. Dat gegeven blijft altijd overeind volgens haar, hoe moeilijk de omstandigheden ook zijn. Op z’n minst blijf je de baas over je eigen gedachten. Dat is een levensles van haar moeder. Wat ze ook van je afnemen, de vrijheid over je gedachten blijf je altijd behouden.

Slachtoffer

Voor Edith Eger is er een verschil tussen ergens slachtoffer van worden en leven vanuit slachtofferschap. Het eerste gaat erover dat het je overkomt, en dat je er niets aan kunt doen. Slachtofferschap daarentegen is een keuze, onbewust vaak, soms ook ongewild maar altijd een rol, iets wat je niet ten diepste bent. Hoe groot je leed dat je mee draagt ook is. Het is niet de bedoeling van Edith Eger dat zij wil dat je als lezer je eigen leed gaat vergelijken met dat van haar in de kampen.  Het is ook niet haar bedoeling om haar leed zo groot te maken dat we haar als slachtoffer van de Holocaust vertroetelen en vereren. Leed moet je niet vergelijken. Ieder van ons krijgt zijn eigen leed te verhapstukken en het lijden is geen democratie. Porties zijn niet gelijk verdeeld. Wat Edith Eger wil is dat je haar verhaal leest en dat je dan denkt: als zij het kan, dan kan ik het ook. Als het Edith Eger lukt om te ontsnappen aan haar gevangenis, dan kan ik het ook.

Drie fases

Maar hoe dan? Allereerst door heel goed te kijken naar je eigen leven. Edith Eger schetst in haar boek drie fases waarin je veerkracht ontwikkelt. Er is de fase van het overleven. Dat is wanneer je getroffen wordt door een ramp, door iets wat jouw hele leven op z’n kop zet. Dat kan voor iedereen anders zijn. Dan is er de fase van de genezing. Waarbij een zinnetje heel belangrijk is :“Niemand geneest in een rechte lijn”. Tenslotte is er de fase van het helpen van anderen. Dat wil zeggen dat je met jouw inzichten en levenslessen anderen altijd bij kunt staan. Edith Eger als therapeut heeft daarvan haar werk gemaakt, maar het aanreiken van inzicht en levenslessen is niet voorbehouden aan therapeuten. We zijn allemaal dragers van levenswijsheid.

Rogers

Edith Eger is als therapeut duidelijk te plaatsen. Ze staat in de traditie van de 20^eeeuwse psycholoog Carl Rogers. Rogers moet je zien in contrast met de behaviorist Skinner. Het behaviorisme zei dat de mens een soort machine is. We reageren voorspelbaar op prikkels, zoals in een dierenproef waarin honden gaan kwijlen als ze eten krijgen maar ook een belletje horen. Als ze het belletje horen – zonder dat ze eten krijgen – gaan ze toch kwijlen. Rogers daarentegen veronderstelde bij de mens een binnenwereld die tot groei komt. Die groei kan ook stagneren, vastlopen, of een ongewenste destructieve wending krijgen. Waar groeien we naar toe? Groei gaat over het leven leven (heel basaal), het gaat om het leren kennen van onszelf en het gaat erom dat je jezelf kunt zijn. Humor, compassie, optimisme, intuïtie, nieuwsgierigheid en zelfsexpressie zijn middelen om die groei in gang te zetten. Edith Eger gaat hier heel ver in. Depressie zegt ze ergens is de tegenhanger van zelf-expressie. Ik weet niet of dat zo is. Maar voor de vraag vandaag is de kritiek die je kunt hebben op deze fundamenteel optimistische levensvisie van Edith Eger, die zelf zoveel lijden te verstouwen kreeg niet als eerste aan de orde. Ik keer terug naar de vraag die ik in deze dienst met u wil bespreken: Wat beogen levenskeuzes precies?

Adam en Eva

Het verhaal van Adam en Eva  begint met de keuzes der keuzes: het eten van de appel. Al eeuwen vertellen mensen elkaar dit verhaal om duidelijk te maken “kijk, daar begint het kiezen van de mens, en weet je, ze kiezen direct fout, het paradijs is verloren”. Een recente uitleg van dit verhaal trof ik aan in het boek Godenstrijd waarin Evert Jan Ouweneel het hele boek Genesis opnieuw verteld. Daarbij maakt de auteur op een briljante wijze gebruik van allerlei verhalen en commentaren. Hij ging op zoek in millenia oude geschriften van het oude Babylonië. Ouweneel zocht in de Rabbijnse commentaren in de Talmoed, bij antieke schrijvers zoals Herodotus en bij middeleeuwse rabbijnen. Zo componeert hij opnieuw het verhaal van Genesis met de Bijbelse vertelling als geraamte. Niet met als doel een zuivere historische constructie te geven van deze mythe, wel om de lezer te helpen in oude verhalen nieuwe betekenissen te ontdekken.

Het rijk van Eden

Evert Jan Ouweneel plaats Adam en Eva niet in een hof van Eden maar in een rijk van Eden dat bedreigd wordt de zogenaamde afvalligen. Afvalligen zijn gevallen engelen die proberen de macht te krijgen en het rijk van Eden met Adam en Eva bedreigen. Ik citeer het plan van de engelen zoals Evert Jan Ouweneel het verwoordt:  “Laten wij de mensen tot vrijwilligheid verleiden door naast het woord van God een misleidend tegenwoord te plaatsen. En laten wij de mensen verleiden tot de illusie dat zij zelf in staat zijn om te bepalen wie de waarheid spreekt”. We kennen de afloop ook uit het tekstgedeelte dat ik gelezen heb. Alleen is de theologische conclusie bij Evert Jan Ouweneel iets anders dan wat onze mainstream christelijke theologie ervan gemaakt heeft.

De val in het wantrouwen

In de theologie spreken we over de zondeval bij dit verhaal. Maar in het verhaal van Ouweneel vallen we niet niet in de zonde maar in iets anders. Het verlaten van het paradijs is een val in het wantrouwen. Ik vind dat een interessante insteek als het op kiezen aankomt. Want de zondeval is in heel wat theologie uitgelegd als een uitdrukking van de nietswaardigheid van de mens, met alle gevolgen van dien. “Je stelt niets voor, je bent niets waard en bij de keuze van Adam en Eva is dat al begonnen.” Maar door wantrouwen centraal te stellen zeg je iets anders. Dan zeg je: “kijk nog eens keer, kijk ook naar jezelf, hoe treed je de ander tegemoet, is dat vertrouwen of is dat wantrouwen?  Hou er rekening mee dat wantrouwen soms het stemmetje is dat jou laat kiezen. Probeer te vertrouwen. Vertrouwen is alles waard.”

Levenslijntje

Dat is precies wat Edith Eger vertelt. Als je kiest vanuit vertrouwen helpt het je om te overleven of muren van denkbeeldige gevangenismuren af te breken. Edith Eger vertelt dat ze in het kamp overleeft dankzij haar zus. Ze wil haar niet uit het oog verliezen. Dat is haar levenslijntje. En vanuit dat vertrouwen kiest ze ergens in het verhaal ervoor – wanneer ze kans krijgt om te ontsnappen – bij haar zus te blijven. Ze weet dat het risico om fysiek te sterven in het kamp groter is, maar voor geestelijk overleven legt ze al haar vertrouwen in de liefde voor haar zuster. Betekenisvol kiezen beoogt geen overwinningszege of een eeuwig leven. Het is een geleidelijk aan dieper doordringen in de gelaagdheid van het leven, het goede, het boze, het onuitsprekelijke, en zelfs het onaanvaardbare. Beetje bij beetje, stapje voor stapje.

Kiezen is klein

Het kost misschien moeite om zo naar kiezen te kijken, als iets kleins. Het Nederlandse woord keuze kun je niet verkleinen. De keuze klinkt groots en meeslepend maar ik denk dat betekenisvol kiezen, veel kleiner is, meer over details gaat dan we soms denken. Dat is het eigene aan het verhaal van Edith Eger. Zij laat zijn dat haar verhaal – zelfs in de context van de Holocaust – niet gaat over die ene grote keuze, maar een kralensnoer van kleine keuzes is. In haar boek zit dat heel subtiel verweven in de tekst. Als er een kleine keuze wordt gemaakt laat ze het woord even kiezen of keuze even vallen. Zoals klein duimpje een broodkruimeltje achter laat om de weg terug te kunnen vinden. Of Tinkelbel even met haar toverstafje zwaait en er lichtjes van vuur zijn. Kijk hier gebeurt het, hier wordt gekozen.

Kiezen is complex

Edith Eger laat zien dat we steeds op dilemma’s stuiten als we kiezen. Wat is een dilemma? Vaak wordt het begrip dilemma fout uitgelegd. Dan word het woord gebruikt als synoniem voor probleem. Maar een dilemma is niet zomaar een probleem. Het is een heel precies probleem. Het verwijst naar twee voorstellen die alletwee nadelen hebben. Het woord dilemma komt uit het Latijn en de Romeinen leenden het woord van de Grieken. Als je het ene kiest, dan benadeel je het andere. De Oude Grieken waren dol op de verhalen die dit oplevert. Als Agamemon zijn dochter offert wint hij de Trojaanse oorlog, als hij haar spaart verliest hij. Dilemma’s laten zien dat de beste keuze heel vaak niet bestaat. Wie in oorlogstijd is opgegroeid – en dat geldt voor een aantal van u –  zal dat zelf hebben ervaren, denk ik. Excuses van instituties over het verleden – zoals onze vrienden van de PKN vandaag maken over de holocaust en de rol van de  kerken in de Tweede Wereldoorlog – zijn dan soms ook wat ongemakkelijk. Het verleden is immers een optelsom van heel veel keuzes. Die kun je op een hoop vegen, maar dan raken de dilemma’s van de kleine keuzes uit beeld.

Salomonsoordeel

Oog hebben voor kleine keuzes, navoelen wat er echt speelt, niet in grote vlakken goed en kwaad denken of het goede of het kwade projecteren op iemand die wat harder spreekt. Het lukt Salomo ook in het tweede Bijbelverhaal dat ik u vandaag las. De uitdrukking Salomonsoordeel verwijst naar een keuze waarin spitsvondigheid en wijsheid samen optrekken. De oplossing van een dilemma is daarin vaak gelegen. En ook hier weer een onderliggend pleidooi voor precies kijken, en nog preciezer handelen. Wat beogen levenskeuzes? De keuze van Adam en Eva leert mij dat wantrouwen overwinnen daarin een belangrijke leidraad is. Dat is niet eenvoudig. Al was het maar omdat onze wereld zo complex, en onze geschiedenis zo meerduidig is, is dat er net als bij genezing geen rechte weg gaat richting vertrouwen. Sommige dilemma’s zijn onoplosbaar, Salomo is niet altijd in de buurt. Het pad naar Jeruzalem bewandelen we allemaal anders.

Voor mij is God een beetje zoals Tinkelbel

God is erbij…

Ik weet niet welke keuzes u deze week gaat maken, maar geef het kiezen aandacht. Wees mild voor degenen die volgens u het verkeerde kiezen. Wees lief voor u zelf en als het wantrouwen u iets influistert, stel uzelf dan de vraag:”Is dit wie ik echt wil zijn?” Heb oog voor de bijzondere kanten van het leven. Dat we hier samen nu zijn op dit moment in de tijd. Blijf erop vertrouwen dat God – hoe dan ook verbeeld, hoe dan ook herkend – erbij is.

Als Tinkelbel

“Voor mij is God een beetje zoals Tinkelbel, het elfje uit ‘Peter Pan’: fladderend, fonkelend en happy. Een vrije geest”. Het mooie aan het Godsbeeld van Edith Eger – God als Tinkebel – is dat het ook een heel klein Godsbeeld is. Niet groot en bombastisch maar broos, vriendelijk en vluchtig, met twinkelende sterretjes.  Als je in de nieuwe Bijbelvertaling het woordje Heer nou eens vervangt door Tinkelbel, dan verandert de hele theologie. God is er dan af en toe, als ingeving, als wijze raad, als een vriendelijk gebaar, als een kracht van buiten en boven die ons influistert: “Heb vertrouwen, het komt goed…kies maar”.

AMEN 

Bij wijze van gebed

In deze dienst baden we samen Jerusalema.