Het gaat in een kerkdienst over de vragen achter de vragen. Reflectie is nodig bepleitte dr Antje van der Hoek in  Vrijzinnig in Wassenaar op zeven juni. Dr. Antje van der Hoek was op deze zondag de allereerste gastpredikant die weer ontvangen kon worden. Zij hield een overdenking over wijsheid naar aanleiding van twee teksten uit  Genesis 2: 1-7 en het boek Wijsheid van Salomo 7:22 -8:1.  De hele uitzending is hieronder terug te luisteren, of lees de ingekorte overdenking en leessuggesties van Antje van der Hoek na. De uitzending begint op 12 minuten en 23 seconden.

‘Wat is wijsheid’? Het is één van die oervragen, die we – in het ‘normale leven’  – ons zo af en toe stellen. Maar in deze uitzonderlijke periode – van een nog altijd rondwarend Virus – lijkt deze vraag een grotere urgentie te hebben gekregen. Het is – voor mijn gevoel – een vraag die zich nu zelfs aan ons opdringt  Want hoe ga je om met veranderingen die het Virus teweegbrengt? In het leven van ieder van ons. In meerdere of mindere mate. Gelukkig kan er – vanaf een week – veel meer. Middelbare scholen zijn weer open. Je kunt weer op een terras zitten en misschien zelfs ook nog op vakantie. Maar er is voorlopig nog geen, voor iedereen beschikbaar, vaccin. En ook nog geen spreekwoordelijke ‘stip aan de horizon’. Waarin we definitief van het Virus af zijn. Als je op de snelweg rijdt – zoals ik toen ik hier naartoe reed – zie je de signaleringsborden: ‘Vermijd drukke plekken, ga niet onnodig op reis, Samen tegen Corona’. We moeten nog steeds volhouden. Alert blijven. Onze aandacht erbij houden. Niet verslappen. Al is de verleiding daartoe soms groot. Wat is wijsheid? Antwoorden op die vraag vallen niet af te leiden uit de jongste cijfers van het RIVM, maar doen een beroep op je eigen geestelijke reserves, op een wijze omgang met wat je nu overkomt .

Onze verhouding met elkaar

En, wat diepgaander. Wát zijn nu eigenlijk de oorzaken, maar ook de gevolgen van deze crisis? Ook al zo’n  vraag, die zich nu opdringt. Wat vertelt het ons over onze verhouding. Met elkaar? En met de natuur? Wat zegt het over onze levensstijl? In haar videoboodschappen wijt de bekende primatologe Jane Goodall de opkomst van pandemieën als die van Covid 19 aan onze respectloze omgang met de natuur en de dieren. Het zijn ziekten die van dier naar mens overspringen, als gevolg van menselijke ingrepen in ecosystemen. Zolang die voedingsbodem voor die zogeheten zoönosen blijft bestaan en de hypermobiliteit waarmee mensen zich verplaatsen, blijven we kans maken op dit soort epidemieën en pandemieën. Uitlatingen van de Denker des Vaderlands, Samuel Lee, sluiten hierbij aan. ‘Dit raakt de wereld fundamenteel’ zei hij al eind maart in ‘Trouw’’. We worden gedwongen opnieuw na te denken over hoe wij moeten leven (…) We zijn waarschijnlijk niet goed omgegaan, met de natuur, met dieren, heel onze leefstijl. We moeten terug naar de ziel van alles, naar waar het eigenlijk om gaat’ En, voor wat betreft de gevolgen? Wat dat betreft buitelt de ene analyse en duiding over de andere. Vaak vanuit het denkkader, vanuit het frame, waaruit men toch al dacht. Vanuit kansen óf juist vanuit bedreigingen. Utopisch of dystopisch. Vanuit hoop of vrees, of soms beide tegelijk.

We ontkomen er niet aan

We hoeven er – kortom – niet naar op zoek. De vraag naar wat ‘wijs’ is, dringt zich dezer dagen genadeloos aan ons op. Zelfs als we eraan zouden willen ontsnappen  … We ontkomen er niet aan. Ze gaat schuil achter wat we doen en laten. Ze ‘ligt’ of ‘staat’  zogezegd op straat, zoals een beeld van ‘Vrouwe Wijsheid’ van de beeldhouwer Pieter d’Hont (die overigens ook het veel bekendere aandoenlijke beeldje van Anne Frank maakte, u kent het vast wel). Dat beeld van ‘Vrouwe Wijsheid’ staat op een brug in Utrecht. Op een zuil torent zij daar boven de voorbijgangers uit. 

Vrouwe wijsheid

Wat is wijsheid? In de bibliotheek, die de bijbel is, zijn er enkele boeken die om deze kernvraag heen cirkelen. Het is in de bijbel een apart genre: de wijsheidsliteratuur. Daarbij gaat het om wijsheid die is overgeleverd. Overgedragen van generatie op generatie. Zo wordt in ‘Spreuken’ geregeld een vader opgevoerd die z’n zoon vermanend toespreekt. “Luister mijn zoon”, klinkt het daar vaderlijk. ”Vergeet mijn lessen niet” en het zal je goed gaan.  De wijsheid gaat over van vader op zoon … Maar lang niet altijd! Het aardige is dat die Bijbelse wijsheid verrassend vaak ook een vrouwelijk gezicht heeft. Ze wordt gepersonifieerd als een vrouwenfiguur. Net als dat beeld van Pieter D’hont. Op die brug in Utrecht. Daarbij aansluitend is ‘Wijsheid’ in de bijbel ook een vrouwelijk woord. Chokma in het hebreeuws en Sofia in het Grieks.  In het boekje ‘Spreuken’ wordt ze zelfs herleid tot het vroegste begin. Tot de Schepping. Nog vóórdat de aarde werd geschapen schiep God de Wijsheid (Spr 8: 22 e.v.). Ze was getuige van de schepping en leerde zo hoe alles in elkaar zit.

Nog een stap verder

De tekst die we net lazen uit de Wijsheid van Salomo gaat zelfs nog een stap verder. Daar wordt zij ‘de maakster van alles’ genoemd.  En wordt ze geïdentificeerd met de Geest, als een macht die van God uitgaat en de schepping doordringt: ‘De wijsheid is beweeglijker dan alles wat beweegt, ze doordringt en doorstroomt alles met haar zuiverheid. Ze is de adem van Gods kracht (…)’. Daarmee is de Wijsheid zelfs een bemiddelaarster geworden tussen God en mensen. Ze doordringt de wereld. Door haar kunnen álle mensen wijs worden. Geen wonder dat zelfs de grootste bijbelse wijsheidskampioen – koning Salomo – struikelt over de superlatieven, wanneer hij haar in zijn Ode probeert te beschrijven. ‘De wijsheid’ is onovertroffen: innerlijk én uiterlijk. Deugdzaam, maar ook bloedmooi. We lazen die tekst daarnet. Geen wonder dat Salomo haar charme’s maar moeilijk kon weerstaan.

Jezus en wijsheid

Ook Jezus’ volgelingen kenden deze voorstellingen van ‘Vrouwe Wijsheid’ en pasten die op Jezus toe. Zo wordt Jezus met Gods’ Wijsheid geïdentificeerd. Met de Wijsheid die al vanaf het begin, bij de schepping bestond. In het verlengde daarvan kunnen die befaamde woorden uit de Proloog van Johannesevangelie niet alleen met ‘Woord’, maar ook met ‘Wijsheid’ vertaald. Als: ‘In het begin was de Wijsheid/ en de Wijsheid was bij God/ en de wijsheid was God./ Zij was in het begin bij God./Alles is door haar ontstaan/ en zonder haar is niets ontstaan’. Zo wordt Jezus is de mensgeworden Wijsheid, die onder ons is komen wonen.

Terug naar het begin

Zo leidt onze zoektocht naar Wijsheid ons steeds weer terug naar het Begin.  Naar de schepping. Zoals beschreven in Genesis. In die scheppingsmythe. In de vorm van een loflied. Met het bekende refrein ‘en God zag dat het goed was’. Vanuit een soort helicopterpositie zijn we daar getuige van het ontstaan van het heelal: de scheiding van licht en duisternis, van hemel en aarde, land en water, het ontstaan van alle levende wezens, vee, vogels, wilde dieren. Vervolgens wordt er – vanuit die helicopterview – ingezoomd op één detail: op de mens, die op die aarde z’n weg moet vinden. ‘Toen’, zo staat daar, ‘maakte God, de Heer, de mens. Hij vormde hem uit stof, uit aarde, en blies hem levensadem in de neus. Zo werd de mens een levend wezen” (Gen. 2:7). Na de schepping van al het andere, schiep God tenslotte ook de mens. Uit stof van de aarde. Of, zoals het er staat in het hebreeuws: Adam, de mens, komt voort uit adamah, uit de aarde. En zal daar, bij zijn dood ook weer toe terugkeren. Want, zo lezen we even verderop ‘stof ben je en tot stof zul je terugkeren’ (Gen 3:19).

Oervraag

Wat is wijsheid? In de ‘Verplichte Retraite’-periode, de ‘Sabbatical’ – die wie sinds half maart beleven – worden we bij die oervraag bepaald. Nu het Virus en haar gevolgen – economisch en politiek – ons leven wereldwijd regeert, is het moeilijk die vraag te ontlopen. Op die vraag zijn geen eenvoudige antwoorden mogelijk. Maar ‘Vrouwe Wijsheid’ wijst ons – denk ik – wel een richting aan. Terug naar het begin. Waarin alles met elkaar verbonden is: mens en aarde, dieren, planten, bomen – Alles. Dat hele complexe en wereldwijd verbonden ecosysteem, waarvan wij ook als mensen deel uitmaken. Niet als middelpunt en heerser – vanuit superioriteit -, zoals  de scheppingsmythe uit Genesis ten onrechte wel is uitgelegd – maar als onderdeel. Als fragment binnen het geheel. Als stof dat als alle andere stof weer tot stof zal vergaan.

Leessuggesties

In het gesprek raadde Antje van der Hoek enkele boeken aan voor wie  aan de slag wil met reflectie op vragen die nu leven in de actualiteit. De titels hiervan zijn:

 

Antje van der Hoek eindigde haar overdenking met een gedeelte uit ‘De hoogmis voor het universum’ van de Zuid-Afrikaanse dichteres Antjie Krog. Het is een mis in de vorm van een requiem. Een mis bij de uitvaart van een overledene. De overledene is in dit geval de door de mensen verwaarloosde aarde. De tekst kun je zien als een alternatief ‘Onze Vader’.

Onze Broze Aarde die zich onder het universum uitstrekt,

laat Uw Bestaan ons heilig worden,

laat ons U zien als een koninkrijk,

laat ons goed voor U zorgen,

voor Uw oppervlak

als ook uw diepten.

U geeft ons elke dag

ons dagelijks licht, getemperd water, fotosynthese en brood

maar onze vervuiling kunt U niet vergeven,

ook niet hoe we elkaar mishandelen en vernietigen;

leid ons in de verzoeking om U boven alles lief te hebben

U te verlossen van alle etterende ontering.

Want U behoort dit punt in het heelal

en zijn kracht, zijn overvloed

en zijn heerlijk evenwicht tot in de oneindigheid.