Zomercursus met Ivana Ivkovic over Hannah Arendt
Misschien baart deze tijd u ook zorgen en zoekt u naar perspectieven om u hiertoe te verhouden. U bent van harte welkom bij de cursus ‘Denken in bewogen tijden’. Vier middagen, van 14-16.00 uur. De data van de cursus zijn: 29.6.2022; 6.7.2022; 13.7.2022 en 20.7.2022. Entree: €10 per keer of €35 voor de hele cursus – Inschrijving verplicht via aanmelden@vrijzinniginwassenaar.nl
Ivana Ivkovic is geboren in Belgrado, Joegoslavië, en woont sinds 1993 in Nederland. Ze studeerde filosofie in Tilburg en werkte vervolgens aan de Katholieke Universiteit Brussel, de Universiteit van Tilburg en The New School for Social Research te New York. Op 10 maart was zij te gast in ons filosofisch café en verzorgde zij een cursus over Hannah Arendt en haar denken over liefde voor de wereld. Deze zomer verzorgt zij in onze kerk een filosofie zomercursus waarin we de filosofie van Hannah Arendt nader beschouwen.
LIEFDE VOOR DE WERELD Wij hebben de wereld nodig om een waardig bestaan te kunnen leiden, volgens de Duitse filosofe Hannah Arendt. De wereld: een ruimte die we met elkaar delen en waarin wij betekenisvolle relaties met anderen kunnen aangaan. Totalitarisme maakte van de wereld een gesloten systeem, waarin er geen ruimte isvoor het handelen en verandering, en waarin sommigen vrij letterlijk van de wereld worden beroofd en tot een ‘wereldloos’ bestaan veroordeeld. Het gaat Hannah Arendt om wereldliefde, amor mundi. Verantwoordelijkheid voor de wereld nemen – denken, oordelen, handelen – was nooit een eenvoudige opdracht geweest. Welke invulling kunnen wij nu daaraan geven? In deze cursus nemen we de tijd om daarover door te denken.
Opzet van de 4-delige cursus
Het werk van de Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt (1906-1975) is verweven met alle belangrijke gebeurtenissen van de tumultueuze 20e eeuw: de opkomst van totalitaire regimes, Het Tweede Wereldoorlog, de oprichting van de staat Israël, vluchtelingenproblematiek en mensenrechten; maar ook met de veranderende wereld onder invloed van individualisering, de groei van de consumptiemaatschappij en massacommunicatie. Haar analyses zijn eigenzinnig en compromisloos en getuigen van een groot engagement en liefde voor de wereld. Telkens roept Arendt op om als denker midden in de wereld te staan, ze bepleit het belang van een vitale publieke sfeer en de ruimte voor vernieuwing. Haar analyses blijven actueel en scherp; betrokken maar wars van sentiment, en kunnen nog steeds een leidraad zijn om na te denken over de grote problemen van onze tijd. In het licht van de technologische ontwikkelingen en de klimaatcrisis vragen wij ons af hoe we de wereld kunnen behouden. In het licht van de sociale problematiek van vergrijzing of eenzaamheid vragen wij ons af hoe we de wereld vitaal en menselijk kunnen laten zijn. Arendts werk biedt veel verassende invalshoeken om na te denken over hoe we de ruimte kunnen bieden aan onze toekomst. In vier bijenkomsten behandelen we de belangrijkste thema’s uit haar werk en betrekken ze op een hedendaagse context.
1e bijeenkomst: Hoe begint de wereld opnieuw?
De meeste filosofen hebben een vijandige houding ten opzichte van de politiek, en dat is een groot manco van de filosofische traditie, vindt Arendt. Want, wat ons menselijk maakt is niet slechts het feit dat wij denkende wezens zijn, maar ook dat wij in staat zijn om te handelen. Arendt bepleit de primaat van het actieve, politieke leven boven loutere beschouwing. Volgens haar onderscheidt het handelen zich van andere menselijke activiteiten omdat het een mogelijkheid biedt van een nieuw begin. Handelen onttrekt zich aan de beheersing van de toekomst en de dwang van het verleden. Tevens is het alleen mogelijk om te handelen in een wereld die we met anderen delen. Tijdens deze bijeenkomst gaan we in op een aantal belangrijke begrippen van Arendt, zoals ‘nataliteit’, ‘de wereld’, ‘pluraliteit’; en bespreken het onderscheid tussen verschillende sferen van menselijke activiteit – arbeid, werk en handelen. Wij bespreken het belang van een vitale publieke sfeer en op de ontwikkelingen die – zowel in Arendts tijd als nu – de mogelijkheid om te handelen bedreigen (denk bijvoorbeeld aan Big Data en de neiging om alles te calculeren).
2e bijeenkomst: De banaliteit van het kwaad
Arendts verslag van het proces tegen Adolf Eichmann is beroemd en berucht. Geconfronteerd met één van de Nazi-kopstukken in de rechtszaal in Jeruzalem, ziet Arendt niet het monster dat iedereen verwachtte te zien, maar eigenlijk een ‘banale man’. Volgens Arendt is Eichmann geen Macbeth of Richard III. Zijn kwaad is niet het ‘radicale kwaad’ van Shakespeare’s protagonisten. Arendt verwijt hem vooral de ‘gedachteloosheid’ waarmee hij zijn bevelen uitvoerde. Het komt haar op en felle kritiek te staan, en op verwijten dat zij Eichmann daarmee afschildert als een radertje in de machine, een bureaucraatje, terwijl hij in feite een overtuigde nazi was. Maar het gaat Arendt vooral om de manier waarop Eichmann tot in de meest extreme graad zijn geweten het zwijgen wist op te leggen. Zij opent daarmee de deur naar een filosofische analyse van een heel nieuwe dimensie van het kwaad – het kwaad dat juist zo verontrustend is vanwege zijn oppervlakkigheid. Zij wijst daarmee op het belang van kritische reflectie en van het oordeelsvermogen. Op het eind van har leven komt Arendt op dit thema terug, en schrijft: “Het is een treurige waarheid dat het meeste kwaad wordt gedaan door mensen die niet kiezen tussen goed of kwaad.” Tijdens deze bijeenkomst gaan we in op het onderscheid tussen het radicale en het banale kwaad, en Arendts analyses van het denken en het oordelen in haar late werk.
3e bijeenkomst: Totalitarisme
Er wordt tegenwoordig snel gegrepen naar het woord ‘totalitarisme’ om elke vorm van staatsbemoeienis te veroordelen die iemand ongewenst acht. Hebben we daarbij en goed begrip van wat totalitarisme eigenlijk inhoudt? Arendts analyses van het Stalinisme en het Nazisme kunnen een houvast bieden. Met deze regimes ontstond iets dat volstrekt nieuw en ongehoord was, aldus Arendt. Totalitarisme is en vorm van heerschappij dat niet eens door angst regeert, maar elke mogelijkheid van vrije beweging en handelen tenietdoet. Wat overblijft, zijn de ijzeren weten van de Natuur en de Geschiedenis. Zelfs het onderscheid tussen feit en fictie verdwijnt. Tijdens deze bijeenkomst gaan we in op de structuur van de macht en de relatie tot de waarheid in totalitaire regimes, en betrekken we Arendts analyse van het totalitarisme op haar bredere kritiek op de politiek-filosofische traditie, die drie belangrijke politieke ervaringen heeft vergeten: de Griekse ervaring van het beginnen, de Romeinse ervaring van het stichten en de Christelijke ervaring van het vergeven. Wij gaan ook in op een vrijwel onbekende werk dat met behulp van Arendt is uitgegeven, een fascinerende registratie van dromen onder Het Derde Rijk.
4e bijeenkomst: Vriendschap en liefde
Juist in een sterk geïndividualiseerde maatschappij als de onze zijn we op zoek naar betekenisvolle banden met anderen en een nieuw gemeenschapsgevoel. Arendts idee van ‘de liefde voor de wereld’ lijkt op te roepen tot een grotere betrokkenheid tot elkaar. Maar ook hier weet Arendt met haar inzichten te verrassen. Liefde is in haar ogen een band dat weinig ruimte laat voor verschillen en voor iets anders buiten de betrokkenen. Het ontstijgt daarom niet de private sfeer, en het is niet wenselijk om liefde voor politieke doeleinden in te zetten. Zij wijst op de valkuil van politiek gebaseerd op medelijden: dit zou individuen reduceren tot ‘Lijdende Mensheid’. Arendt bepleit een soort verbondenheid dat wordt bemiddeld door een gedeelde wereld. Deze bijeenkomst biedt meer filosofische verdieping op het onderscheid tussen privaat en publiek, en het onderscheid tussen het politieke en het sociale, die cruciaal zijn in Arendts werk. Daarnaast gaan wij door deze lens verschillende politieke en humanitaire bewegingen van onze tijd bekijken. Op welke manier, bijvoorbeeld, kan een gedeelde wereld bestaan in een samenleving dat heel divers is?