Misschien kennen sommigen de naam Miskotte niet of niet meer. Hij lijkt te zijn vergeten en speelt nauwelijks een rol in de huidige theologie. Wie van de theologen van de 50 jaar terug speelt nu nog een rol? In zijn tijd maakte Miskotte een geweldige indruk, niet alleen als theoloog maar ook als kenner van wijsbegeerte en schone kunsten.
Wie was prof.dr. Kornelis Heiko Miskotte?
Professor dr. Kornelis Heiko Miskotte (1894-1976) was één van de prominentste Nederlandse theologen van de vorige eeuw. In 1945 werd hij benoemd tot hoogleraar kerkelijke theologie in Leiden. Hij vervulde die functie tot zijn emeritaat. Miskotte was een hoogbegaafd man. Hij schreef vele boeken en artikelen, meestal met een grote, soms met een te grote omvang. Hij kon zeer goed schrijven. Zijn stijl doet denken aan Couperus: veel adjectieven en deelwoordconstructies, maar alles staat er functioneel. De zinnen zijn soms wel erg lang.
Zijn oeuvre
Voorbeelden van zijn boeken zijn Edda en Thora, Messiaansch verlangen, Het lyrisch werk van Henriëtte Roland Holst, en Als de goden zwijgen. Heel populair werd zijn boekje Bijbels abc en In de waagschaal, een tijdschrift dat nog steeds bestaat. Van zijn Verzameld werk zijn tot heden veertien delen verschenen; er volgen er nog drie. Hierin staan ook de vele intrigerende dagboeknotities, waaruit Miskotte’s brede culturele belangstelling blijkt.
Miskotte was theoloog
Ik wil in deze Vrijplaats enkele opmerkingen maken over de systematiek van Miskotte’s theologie, dus niet zo zeer over concrete punten. Het gaat mij om de logica en kennistheoretische basis van zijn opvattingen, een benadering die ik niet veel zie in publicaties over hem. Confrontatie met iemand als Miskotte is altijd leerzaam.
Zeker geloof in God
Ten eerste: Miskotte geloofde in zekerheid in God. Deze geloofszekerheid was voor die tijd en voor eeuwen daarvoor gewoon. Van God kwam alles in de wereld, schepping en leiding. De gelovige christen is primair en, wat Miskotte betreft, uitsluitend op God gericht. Wij kunnen deze geloofszekerheid ons niet goed meer voorstellen. Wij relativeren ons geloof in God, zeker in vrijzinnige kring, en vragen naar argumenten uit de natuurlijke werkelijkheid, of uit ons eigen gevoel. Dat was voor Miskotte ondenkbaar. Hij was een volgeling van de internationaal beroemdste theoloog van de twintigste eeuw: Karl Barth (1886-1970, zie Vrijplaats 12). Ook bij Barth staat God absoluut centraal: alles komt loodrecht van boven. De gelovige ziet alles in relatie tot God, maar er is een stricte tegenstelling, een antithese.
Zijn er dan toch argumenten bij Miskotte voor zijn zekerheid van het Gods bestaan? Hij verwijst graag naar de traditie vanaf de zestiende eeuwse Reformatie, met name zoals deze geldt in Nederland. Maar Miskotte geeft geen harde argumenten, want hij is, net zoals Barth, principieel tegenstander van elke theologie die vanuit de natuur of vanuit de menselijke emotie denkt. Toch laat Miskotte in later werk bevindelijkheid een rol spelen, wat toch een menselijke eigenschap impliceert. In het door God gegeven geloof speelt een verlangen naar God in de mens een rol, die voor dat verlangen kennelijk gebouwd is. Hier blijkt Miskotte niet strikt aan de antithese vast te houden. Hierin lijkt Miskotte niet consequent. Barth moest hier niets van hebben.
Christelijk geloof
Ten tweede: Miskotte heeft een christelijk geloof. Zijn er argumenten v oor de keuze van de christelijkevorm. Volgens Miskotte leert het christendom als enige in de openbaring een God die diametraal tegenover onze wereld staat, dus antithetisch is. Andere godsdiensten kennen dat niet, aldus Miskotte. Andere godsdiensten noemt hij, net zoals Barth, religies. Het christendom is dus volgens Miskotte een religieloos geloof. Het is volgens mij de vraag of andere religies niet op een vergelijkbare manier geconstrueerd kunnen worden.
God zegt ja tegen de wereld
Ten derde: God zegt ‘ja’ tegen de wereld, aldus Miskotte. De mens moet dit ‘ja’ beantwoorden. Dat kan hij uiteraard alleen bewust doen. Miskotte volgt Barth in de volwassenendoop, dus tegen de kinderdoop.Het is de vraag wat de basis is voor dit ‘ja’ van God . God had immers ook de dood van zijn zoon nodig om de mens te verlossen. Ook dit lijkt een keuze van Miskotte, geen dwingende gevolgtrekking.
Twee manieren
Ten vierde: De mens kan op twee manieren met de werkelijkheid omgaan: op een gelovige manier, dus als hij gelovig is, en op een natuurlijke manier. Dit onderscheid zit al sinds Luther in het Christendom. Luther onderscheidde immers twee rijken, dat van het geloof en dat van de natuurlijke rede. De eerste wijze is uiteraard het belangrijkste.
Meer lezen?
- Het boek van Martien E. Brinkman, De theologie van Karl. Barth: dynamiet of dynamo voor christelijk handelen.
- Een artikel van Rinse Reeling Brouwer- De ziener onder mijn vrienden.
- Er is ook een speciale Miskotte stichting.
Deze wijze speelt ook in het hedendaagse geloof nog steeds een rol. De werkelijkheid wordt daarbij vanuit God en de Bijbel bezien. Maar aan deze manier hangt een prijskaartje, en die rekening ligt er nog steeds. Gelovig praten, in ieder geval zoals Miskotte en Barth het opvatten, staat los van de verificatie in de natuurlijke werkelijkheid en heeft een eigen betekenisboekje. Dit dubbele perspectief was in de tijden vóór Barth, en zeker in de Middeleeuwen, ondenkbaar. Het valt Miskotte ook niet mee hoe deze gelovige benaderingswijze te construeren. Gelovig spreken is eigenlijk een heel elementair, dus volgens een eenvoudig abc (zie zijn boekje Bijbels abc) spreken en denken over het verlossingswerk van God dat in ieder gelovige op elk moment plaatsvindt.
Geloof vervreemdt
Op deze wijze vervreemdt de gelovige zich van de normale rationaliteit. Sterker nog, heel consequent stelt hij dat een vak als theologie wel een wetenschap is, maar ook niet meer dan dat. Theologie is immers de logie over God, en dat is per definitie mensenwerk. Weinig mensen kunnen, aldus Miskotte, de vrome eenvoud van de gelovige taal vatten. Deze eenvoud van het geloof had Luther ook op het oog. Nu even tot hier. In een volgende Vrijplaats zal ik nader ingaan op de riskante wegen die de theoloog Miskotte inslaat.
Vrijplaatsen zijn korte columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft. Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.