Wat staat er in het Christendom op het spel? De samenleving, een persoonlijke houding of iets anders? Gaat het christendom over geloof, een sociale leer of een levenshouding van verwondering? Aan de hand van de brief van Paulus aan de Galaten laat Bert Bos zien welke verschillende posities er zijn om een antwoord te vinden op deze vraag.
De brief van de apostel Paulus aan de Galaten is ongetwijfeld minder bekend dan de Brief aan de Romeinen. De Brief aan de Galaten is echter zeer interessant. Mogelijk is het ‘t oudste document van het Nieuwe Testament.
Keltische stam
Paulus schrijft deze brief aan de Galaten, een van oorsprong Keltische stam die in de derde eeuw voor Christus in Griekenland en Klein Azië binnengedrongen waren. Paulus is boos en verdrietig dat de Galaten, nadat zij eerst het geloof in Christus hadden aangenomen, zich hadden laten verleiden door christenen die van de joden afkomstig waren, om de joodse rituelen te volgen, bij voorbeeld besnijdenis en de werken van de wet. Deze zouden noodzakelijk zijn voor het heil. De joden-christenen, zoals ze worden genoemd, zeiden dat die rituelen toch ook van God afkomstig waren.
Alleen het geloof
Paulus schrijft de Galaten dat alleen het geloof in Christus belangrijk is voor het heil. De rechtvaardiging is dus uit het geloof. Door geloof wordt de mens récht tegenover God, en niet door de werken van de joodse wet (Gal 2: 15-21). Paulus maakt een onderscheid tussen geloof en werken van de wet. Deze laatste zijn niet relevant voor het heil bij God. Hij suggereert dat ze een product van mensen zijn. Geloof daarentegen is een geschenk van God via Christus.
De traditie, geloof of religie
In de geschiedenis van het christendom heeft dit geleid tot de stelling dat het christendom een geloof is en geen religie. Geloof komt van boven, religie komt van beneden. Deze gedachte is voor het eerst in alle radicaliteit uitgewerkt door Maarten Luther (1483-1546). Hij schrijft in 1515 een uitgebreid commentaar op Galaten. Rechtvaardiging door het geloof alleen (met eerste verwijzing naar Romeinen 1: 17) is een kerntekst bij Luther.
In het spoor van Luther
In het spoor van Luther nam de grote Deense filosoof en theoloog Sören Kierkegaard (1813-1855) dezelfde positie in. In Furcht und Zittern bespreekt hij het offer van Abraham. Door geloof geleid is Abraham zijn zoon te offeren. God voorkomt het offer uiteindelijk. Geloof staat dus diametraal tegenover menselijke vanzelfsprekendheden, in dit geval dat een vader zijn zoon niet doodt.
Geradicaliseerd door Karl Barth
De opvatting van Kierkegaard wordt geradicaliseerd door de belangrijke 20ste eeuwse theoloog Karl Barth. Voor hem is geloof de erkenning van de werkelijkheid God zoals wij deze uit de Bijbel kennen. Geloven is fundamenteel voor een christen, en wel uitsluitend: Het Credo uit de vroege kerk begint immers met: ‘Ik geloof in God de Vader, in Jezus Christus’. Het geloof leeft van de oproep waarop de mens antwoordt, aldus Barth. God heeft die oproep gedaan in zijn vrijheid, en tot verrassing van de mens. Het geloof is een opening voor de waarheid van God die loodrecht van boven komt, aldus Barth.
Maar wat is geloof precies?
We blijven zitten met de vraag wat geloof nu eigenlijk is als we het moeten onderscheiden van menselijke beleving. Radicale denkers wijzen in het spoor van Luther religie af. Geloof is een nieuwe fase – of een onverwachte ervaring – die de mens op afstand zet van de vanzelfsprekendheden van de wereld. Het geloof geeft een nieuwe blikrichting. namelijk dat de mens niet een leven moet leven zoals gewoon, maar radicaal anders. In ons leven zien wij liefdeloosheid, ongelijkheid of ongelijkwaardigheid. Het geloof verwerpt deze zaken door als onrechtvaardig.
De ommekeer
Hoe moet de mens deze ommekeer te weeg brengen. Dat hangt af van de concrete situatie, volgens denkers als Barth, Rudolf Bultmann (1884-1976), Dietrich Bonhoeffer (1906-1945), die de nótie van geloven steeds op eigen wijzen uitwerkten. Het christendom heeft geen eeuwig geldende leerstellingen. Deze theologen hebben dan ook geen ethiek in enige stricte zin. Het christendom behoort niet bij een bepaalde politieke partij. Dat zou immers betekenen dat men het geloof ophangt aan een menselijke instelling, en dat nooit.
Niet voor iedereen
Hoe bevredigend is deze opvatting? Niet voor iedereen. Het christendom hangt sterk aan een bepaalde christelijke leer, ethisch en politiek. Voor het laatste denke men aan Dorothee Sölle (1929-2003). De opvatting van Christendom als geloof zoals hier geschetst is negatief tegenover de wereld. Ze heeft geen inhoud. Ze maakt hooguit dat de mens openstaat voor verwondering voor het verhaal van Jezus Christus, op dezelfde manier zoals de eerste leerlingen van Christus verwonderd waren. Deze verwondering betekent niet dat geloof een irrationele zaak is.
Een wankele basis
De opvatting van een christelijke sociale leer geeft wèl inhoud, maar heeft een wankele basis. In feite is dit een opvatting die uit de meeste preken van predikanten van deze tijd klinkt. Hier kan een boek als de Bijbel, van 20 eeuwen terug, de grondslag zijn voor een sociale leer? De interpretatieproblemen zijn zeer groot.
Leestip Dr. C.J. de Heyer, Galaten. Een praktische bijbelverklaring. Tekst en toelichting. Kampen: Kok 1987.
Vrijplaatsen zijn columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft. Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.
