Kort geleden begon in onze vrijzinnige kerk de predikant Jan van Aller de dienst met een bespreking van een artikel in Trouw. Hierin beschreef Paulien Weseman (redacteur geestelijk leven van Trouw) haar geloofsontwikkeling. Deze leidde vanaf een vrij-evangelische, pinksterachtige achtergrond, een vrijgemaakt gereformeerde beleving en een oud-katholieke overtuiging naar een vrijzinniger uitleg van het geloof.

Vrijzinnigen kunnen van de orthodoxie leren

Van Aller was verbaasd dat Weseman na een periode waarin zij letterlijk vasthield aan de schrift (kennelijk de vrijgemaakte richting), eindelijk verder was gekomen, en inzag dat men de Bijbel breder moest opvatten, zoals vrijzinnigen dat doen. Het had hem wat geërgerd. De schrift was toch ‘een spiegel van de eigen ziel’. Het was een vluchtheuvel, een redelijk alternatief. Hij voegde er aan toe dat wij vrijzinnigen, onze inzichten toch niet breed genoeg hadden uitgedragen.

Van Aller stelde dat de orthodoxie iets van de vrijzinnigen kan leren. Op dit punt wil ik kort ingaan. Men kan de stelling namelijk ook omkeren: vrijzinnigen kunnen van de orthodoxie leren.

Vrijgemaakt in Gees

Kort geleden, tijdens een korte vakantie, bezocht ik in Gees (zuid Drenthe, dicht bij Coevorden) een kerkdienst van de vrijgemaakte gereformeerde richting. Gees is een klein boerendorp (vol omgekeerde nationale vlaggen). In een kerk, met ruimte voor 100 bezoekers waren 90 gelovigen voor de kerkdienst. De bezoekers kwamen uit Gees en omgeving, zo hoorde ik na afloop. Ze kenden elkaar in meerdere en mindere make. Oud en jong zat door elkaar.

De organist speelde op een huiskamerorgel, dus zonder een bovenbouw van pijpen. De voorganger (in donker pak) leidde de dienst geheel alleen, dus zonder inbreng van lectoren die de teksten lazen. De kerkenraad die de predikant begeleidde, stond uitsluiten uit mannen, zoals bij de vrijgemaakten vrijwel altijd het geval is. Er is hierover overigens discussie.

In de dienst werden liederen gebruikt uit het Gereformeerd Kerkboek, gezongen op hele noten, dus gedragen zang waarin de noten geproefd werden volgens een eenvoudige, onartistieke melodie. Er was ruimte voor emotie bij de zang. De liedteksten waren vrij simpel. Een voorbeeld (Gezang 177:1):

Hoor, trouwe Vader, ons gebed,
zie op Uw zoon,
want Hij verliet de hemeltroon
om onze straf te dragen.
Wij bidden: schenk ons hier uw Geest
die schijnen doet
uw Woord, een lamp voor onze voet,
het licht voor alle dagen.
Geef aan uw knecht vrijmoedigheid
om naar uw wil te preken
en laat hem, door uw hand geleid,
de volle waarheid spreken,
rust hem zo toe, dat hij ons weidt
en niets ons zal ontbreken.

De psalmen en gezangen uit het Gereformeerd Liedboek voor de vrijgemaakte kerk zijn sterk op God gericht. Ze zijn dus ook op de persoon van de gelovige gericht, die immers in relatie tot God staat.

Tekortkomingen

De preek had dezelfde teneur. De predikant benadrukte het bewustzijn van de eigen tekortkomingen (of: zondes, als u wilt). Kernwoorden waren Verlossing, ellende en dankbaarheid, zoals bekend in de gereformeerde traditie (zie de vrijplaats over Calvijn), was het thema. Aansluitend verkondigde hij het eeuwig leven dat de mens in het vooruitzicht is gesteld. Dat is Gods genade. Gods trouw begeleidt het leven van de gelovige.

De predikant hield de tekst van de Bijbel goed in de gaten, hoewel hij ook op een probleem in de tekstoverlevering inging, en dus een theologisch element inlaste. De hoofdteneur was de hoofdteneur duidelijk. God is trouw, en ‘zijn plannen falen niet’.In de preek werd niet gesproken over politiek of maatschappelijke activiteit in enige andere zin. Zelfs kwam ethiek nauwelijks aan de orde (Zijn predikanten wel voldoende deskundig op deze gebieden?). De verbinding van de gelovige met God was primair.

Groepsgevoel

Ieder kon de dienst goed volgen: de liederen zijn eenvoudig, de preek is herkenbaar. Ik proefde een groepsgevoel. Een emotionele band was duidelijk aanwezig. Dit groepsgevoel heeft ongetwijfeld een basis in de kleine boerengemeenschap. De dienst sloot hier naadloos bij aan.Na afloop werd ik benaderd door één der vrijgemaakten. Hij zag dat ik een onbekende was in de dienst. Ik liet de naam van Klaas Schilder vallen (de stichter van de vrijgemaakte kerk in 1944). Hij kende de naam. Het gesprek was zeer plezierig.Nu terug naar de vraag: kunnen wij vrijzinnigen hier iets van leren, of is de weg alleen andersom.

Wat kunnen vrijzinnigen leren van de vrijgemaakten?

Ik denk dat vrijzinnigen kunnen leren dat zij de kerkdienst als gelovige oefening moeten opvatten. Dat is de kerntaak; hiermee onderscheiden zij zich van anderen. Veel vrijzinnige preken kan ik vaak niet onderscheiden van een cultureel betoog over kunst of psychologische ervaring. Soms komt in de twintig minuten van een preek de hele wereldellende voorbij. De vrijzinnigheid moet oppassen voor rationaliseren. De liederen die in onze kerk gezongen worden (uit het Liedboek voor de kerken) zijn volgens mij vaak onbegrijpelijk. Het zijn vaak samen voegingen van losse zinnen zonder teneur (ik maak een uitzondering voor de liederen van Jan Willem Schulte Nordholt).

Wat is geloven?

Het gelovige aspect moet behouden blijven. Vraag is wat ‘geloven’ betekent. Dat is een uiterst lastige vraag. Geloven is een merkwaardige soort kennis, tussen zekerheid en onzekerheid in, en gemengd met emoties zoals vertrouwen. In een andere vrijplaats zal ik hier nader op ingaan (over geloven bij Luther). Geloven kan een mens kwellen, je kunt er om uitgelachen worden, terwijl je het niet opgeeft. Het is niet anders.

Eindtijdverwachting

De Bijbel behelst naar mijn overtuiging geen politieke boodschap. De eindtijdverwachting in de Bijbel (‘het koninkrijk Gods is nabij gekomen’, Marcus 1:15) maakte reflectie op politiek ook niet relevant. De tekst ’Geef de keizer wat des keizers is’ (Mattheüs 22:21; Marcus 12:17 en Lucas 20:25) is geen politieke boodschap, en zeer lastig te interpreteren.

Verwarmend

Ik vond de dienst bij de vrijgemaakten verwarmend. Of ik vrijgemaakt word, betwijfel ik. Je kunt je verleden en een rationele inslag niet verloochenen,. Maar vrijzinnigen kunnen iets leren van de vrijgemaakten. Er was aandacht voor de eigen persoon in relatie tot God, aandacht voor emoties, aandacht voor samenhang. Primaire functie van een predikant hoort te zijn pastorale zorg, niet een briljante theologische preek: deze zorg zal ook de verbondenheid bevorderen. Verstand gebruiken is mooi, maar vrijzinnigen mogen het geloof niet wegrationaliseren.

In Rijnsburg en Katwijk, dus heel dichtbij, zijn ook een vrijgemaakte kerken. Er zijn daar trouwens meer variaties van christelijk geloof.

Bert Bos

Vrijplaatsen zijn columns van Bert Bos die hij speciaal voor deze site schrijft.  Prof.dr. Bert Bos is emeritus-hoogleraar filosofie van de middeleeuwen in Leiden, hij doceerde over Augustinus en Eckhart.